Ustawowa wspólność majątkowa a prowadzenie działalności gospodarczej

Pomiędzy małżonkami, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 poz. 1359 ze zm.), panuje jeden z ustrojów majątkowych małżeńskich – ustawowy, umowny lub przymusowy. Ustrój majątkowy to określony przez przepisy prawa system stosunków prawnych istniejących pomiędzy małżonkami, regulujący stosunki majątkowe pomiędzy nimi oraz innymi podmiotami prawa. Panujący w małżeństwie ustrój majątkowy ma więc bardzo często wpływ nie tylko na samych małżonków, ale też na ich kontrahentów, wierzycieli, czy wspólników w ramach prowadzonej działalności. W naszym kraju zdecydowanie najczęściej panującym ustrojem majątkowym pomiędzy małżonkami jest ustrój ustawowy i to na nim skupimy się w niniejszym artykule.

W wyniku zawarcia związku małżeńskiego – zgodnie z k.r.o. – powstaje między małżonkami ustrój wspólności ustawowej małżeńskiej. Powstają wówczas niejako trzy majątki – majątek osobisty każdego z małżonków oraz majątek wspólny małżonków, co do którego obowiązują szczególne zasady gospodarowania.

Co wchodzi w zakres majątku wspólnego, a co w zakres majątku osobistego małżonka?

Zgodnie z art. 31 k.r.o. do majątku wspólnego małżonków należą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, a w szczególności:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, czyli wynagrodzenie od momentu jego wypłaty;
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
• środki zgromadzone na rachunku otwartym lub pracowniczym funduszu emerytalnym każdego z małżonków;
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2020 r. poz. 266, 321, 568, 695 i 875).

Warto zauważyć, iż jest to katalog otwarty, a więc wyliczenie tego, co wchodzi w skład majątku wspólnego jest przykładowe. Natomiast skład majątku osobistego każdego z małżonków wyliczony jest w sposób enumeratywny. Ustawa wylicza elementy składające się na majątek osobisty małżonków. Są to:

1. Przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej – a więc w większości przypadków przed zawarciem małżeństwa.
2. Przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.
3. Prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, a więc np. prawa wynikające z umowy spółki cywilnej.
4. Przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków.
5. Prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie np. użytkowanie.
6. Przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
7. Wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków.
8. Przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków.
9. Prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy.
10. Przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Oczywiście w codziennym życiu majątki te funkcjonują zazwyczaj jako jeden wspólny budżet, dorobek, majątek. Warto jednak pamiętać, że zawierając umowę, zaciągając zobowiązanie, możemy nawet nie zdawać sobie sprawy, wchodzimy w zarządzanie wspólnym majątkiem – majątkiem, którego podmiotem są dwie osoby mąż i żona, a głównym celem zarządzania majątkiem powinno być dobro rodziny.

Skoro już wiemy, co wchodzi w skład majątku wspólnego i odrębnych małżonków, przychodzi czas na zarządzanie tym majątkiem. I tu pojawia się pytanie, czy mogę zarządzać nim sam/sama, czy moi wierzyciele, będą mogli zaspokoić się z majątku żony/męża, z naszego wspólnego majątku? Czy potrzebuję zgody małżonka, aby skutecznie dokonać czynności prawnej? Są to pytania pojawiające się w obrocie z osobami fizycznymi. Może bowiem się okazać, iż bez zgody małżonka zawarta przez nas umowa nie będzie ważna i nie wywoła zamierzonych skutków prawnych. Może się też okazać, że egzekucja wobec naszego dłużnika będzie ograniczona, a przez to nie zostaniemy w pełni zaspokojeni, bowiem małżonek wspólnika nie wyraził zgody na zawarcie umowy.

Dlatego tak ważna jest znajomość podstawowych zasad zarządzania majątkiem małżonków. Zwróćmy uwagę, że przede wszystkim zarządem majątkiem wspólnym małżonków obowiązują zasady współdziałania w tym zarządzie oraz zasada działania samodzielnego. Każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, a więc dokonywać czynności prawnych dotyczących majątku wspólnego. Wyjątki od tej zasady dotyczą:

• kategorii czynności prawnych, które dla swej ważności wymagają zgody drugiego małżonka (mowa o nich w dalszej części artykułu);
• przedmiotów majątkowych służących małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej – małżonek ten zarządza co do zasady samodzielnie;
• możliwości wniesienia sprzeciwu wobec zamierzonej czynności drugiego małżonka (sprzeciw nie może dotyczyć czynności podejmowanych w ramach czynności zarobkowych), który w przypadku braku zgody małżonków może zostać nawet rozpatrzony przez sąd.

Szczególne znaczenie dla obrotu gospodarczego może mieć konieczność uzyskania zgody małżonka na czynności prawne, których przedmiotem jest nieruchomość, użytkowanie wieczyste, lokal, gospodarstwo rolne czy przedsiębiorstwo. W takim przypadku zgoda małżonka jest niezbędna. To samo należy mieć na względzie przy dokonywaniu darowizny ze wspólnego majątku małżonków (art. 37 § 1 k.r.o.).

Warto więc zadbać o zgodę małżonka w momencie zawierania umowy. Co jednak gdy umowę zawarliśmy, a zgody nie mamy? Na szczęście w przypadku umów sytuacja nie musi być stracona. W takiej sytuacji ważność umowy zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. Jednakże w przypadku jednostronnej czynności prawnej bez wymaganej zgody drugiego małżonka, jest ona nieważna. Nie może zostać potwierdzona (art. 37 § 4 k.r.o.).

A jak działać w przypadku, gdy małżonek odmawia zgody, albo nie można się z nim porozumieć? Tutaj pozostaje nam droga sądowa, tryb postępowania nieprocesowego. Sąd, zgodnie z art. 39 k.r.o. wyda zgodę, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA

Jak wygląda odpowiedzialność za zobowiązania? Czy małżonkowie odpowiadają wzajemnie za swoje zobowiązania? Od czego zależy ta odpowiedzialność?

W przypadku długu zaciągniętego przez oboje małżonków bez znaczenia co do zasady jest ustrój majątkowy, jakiemu podlegają małżonkowie dłużnicy. Wierzyciel może zaspokoić się ze wszystkich majątków małżonków, czyli w przypadku ustroju ustawowego z majątku wspólnego oraz majątku osobistego każdego z małżonków.

Jeżeli zobowiązanie zaciąga jeden małżonek Kodeks rodzinny i opiekuńczy uzależnia odpowiedzialność za zobowiązania majątkiem wspólnym od zgody drugiego małżonka na zaciągnięcie zobowiązania.

Mając to na uwadze, możemy więc wyróżnić:

• Zobowiązania zaciągnięte za zgodą małżonka – wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. W takim więc przypadku wierzyciel może żądać spłaty z majątku osobistego małżonka, który zaciągnął zobowiązanie oraz majątku wspólnego małżonków.
• Zobowiązania zaciągnięte bez zgody małżonka – wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku dłużnika oraz z określonych składników majątku wspólnego małżonków: tj. wynagrodzenia za pracę lub dochodów z innej działalności zarobkowej dłużnika (nie małżonka), korzyści z praw autorskich, praw własności przemysłowej i innych praw twórcy. Dodatkowo, jeśli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Egzekucja nie może być prowadzona wobec majątku osobistego małżonka, który nie zaciągnął zobowiązania.
• Zobowiązania powstałe przed powstaniem wspólności lub dotyczące majątku osobistego – Dłużnik odpowiada majątkiem osobistym oraz określonymi przedmiotami majątku wspólnego małżonków, tj. wynagrodzeniem za pracę lub innymi dochodami z działalność zarobkowej, korzyściami z praw autorskich, praw pokrewnych, praw własności przemysłowej i innych praw twórcy.

Zgoda małżonka może być wyrażona zarówno przed dokonaniem czynności, jak i równocześnie z jej dokonaniem i może być udzielona w dowolnej formie.

Będąc wierzycielem, warto zatem żądać zgody współmałżonka na zaciągnięcie zobowiązania. Uzyskanie zgody pozwoli na zaspokojenie się z całego majątku wspólnego, który skupia zazwyczaj zdecydowaną większość aktywów małżonków.

Bardziej rygorystyczna jest odpowiedzialność małżonków w przypadku zobowiązań publiczno-prawnych, a więc np. podatków. Zgodnie z art. 29 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2651 ze zm.) odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe obejmuje majątek osobisty podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.

Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć, iż powyższe reguły w ustroju wspólności majątkowej mają charakter obligatoryjny. Małżonkowie zawierając porozumienie wyłącznie pomiędzy sobą (ustalające zakres ich odpowiedzialności, czy też nawet zwalniające jednego z małżonków z odpowiedzialności za spłatę zobowiązania, np. kredytu) nie wiążą banku. Rodzi ono skutki prawne tylko pomiędzy małżonkami i ma znaczenie dla ustalenia zakresu ich ewentualnych wzajemnych roszczeń regresowych. Warto również podkreślić, iż dla zmiany ustroju majątkowego małżonków konieczna jest umowa zawarta w formie aktu notarialnego, której treść i zakres obowiązywania nie jest dowolna, ale ramy takiej umowy wyznaczają przepisy prawa.

Źródła:
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 poz. 1359 ze zm.).
G. Jędrejek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2019.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2021.

Natalia Tartanus
Radca prawny